و نویسنده آن دانشجویی است که زیر نظر کلی یک هیأت علمی کار می‌کند. موضوع انتخابی پایان‌نامه، معمولاً، محدود و تخصصی است و تحقیق در مورد آن، زمان مشخص و مبتنی بر روش علمی را طلب می‌کند.
همین ویژگی است که پایان‌نامه را تبدیل به منبع اطلاعاتی ارزشمندی برای علاقه‌مندان به آن حوزه موضوعی می‌سازد. پایان‌نامه‌ها معمولاً اساس تدوین مقاله‌ها یا کتاب‌های منتشر شده بعدی می‌شوند و تا آن زمان تنها مدرک دسترس‌پذیر آن فعالیت علمی محسوب می‌شوند.
تاریخچه:
در 1861، دانشگاه ییل، نخستین مدرک دکتری خود را در سه رشته روانشناسی، فیزیک، و ادبیات کهن اعطا کرد.
مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران اقدام به تهیه پایگاه اطلاعاتیِ چکیده پایان‌نامه‌های فارغ‌التحصیلان ایرانی خارج از کشور و نیز چکیده پایان‌نامه‌های دکتری و کارشناسی ارشد داخل کشور کرده است.
قدیمی‌ترین پایان‌نامه فارغ‌التحصیلان خارج از کشور در این پایگاه اطلاعاتی، متعلق به سال 1909 در دکترای مهندسی و قدیم‌ترین پایان‌نامه فارغ‌التحصیلان داخل کشور، متعلق به سال تحصیلی 1310 ش. در مقطع کارشناسی ارشد علوم انسانی (زبان‌شناسی) است.
در دانشگاه‌های ایران، پس از تصویب قانون تهیه و ارائه رساله‌ای به عنوان پایان‌نامه تحصیلی و یکی از شرایط لازم جهت فراغت از تحصیلات تکمیلی، تهیه و نگارش پایان‌نامه متداول شد.
گرچه در سال‌های اولیه، تهیه پایان‌نامه تحصیلی اجباری بود، با کیفیت و دقت چندانی انجام نمی‌شد و اغلب در دفترچه‌های چهل الی صدبرگی با جلدهای بسیار نازک کاغذی و به‌صورت دستنویس تهیه و گاه در صفحات معدودی (پنج الی شش صفحه) نوشته می‌شد، اما به‌تدریج کیفیت آنها ارتقا یافت.
در حوزه پزشکی، قدیم‌ترین پایان‌نامه متعلق به 1312 ش. است. با توجه به اینکه قدیم‌ترین دانشگاه کشور یعنی دانشگاه تهران در 1313 ش. تأسیس شده است؛ پایان‌نامه‌های ذکر شده متعلق به دانشسرایعالی و مدرسه دارالفنون است که در کتابخانه‌های مرکزی و پزشکی دانشگاه تهران نگهداری می‌شوند.
ضرورت:
در کلیه رشته‌های دانشگاهی، در دوره‌های کارشناسی ارشد و دکتری، نگارش و ارائه پایان‌نامه ضروری است. البته در دوره کارشناسی برخی رشته‌های فنی و هنری نیز دانشجو ملزم به تهیه پایان‌نامه تحصیلی است. در حوزه علوم پزشکی، برحسب مقطع تحصیلی، پایان‌نامه‌ها به سه گروه علوم پایه، عمومی (بالینی)، و تخصصی تقسیم می‌شوند. پایان‌نامه‌های پژوهشی متعلق به دوره‌های تحصیلات تکمیلی یکی از انواع منابع اطلاعاتی ردیف اول محسوب می‌شوند.
اهمیت:
پایان‌نامه‌ها را معمولاً از دو دیدگاه ارزیابی می‌کنند:
1) به‌عنوان گامی مقدماتی و نخستین تحقیق جدّی و منضبط دانشجو در زمان‌بندی مشخص؛
2) به مثابه کاری نهایی که برآیند کل یافته‌های دانشجو در طول دوره تحصیلی است.
عمده دلایل تهیه پایان‌نامه تحصیلی عبارتند از:
1) یادگیری روش‌شناسی تحقیق؛
2) توسعه نگرش علمی؛
3) کسب موفقیت برای مطالعه‌ای جدی و عمیق و کسب تجربه علمی در حوزه موضوعی خاص؛
4) کسب مهارت برای مطالعه نقّادانه و موشکافانه؛
5) بهره‌مندی از اطلاعات جدیدتر؛
6) شرط لازم برای دریافت مدرک تحصیلی؛
و 7) انتشار نتایج پایان‌نامه به‌شکل مقاله پژوهشی در مجلات علمی و تخصصی.
قابلیت‌های این‌گونه منابع از نظر اطلاعاتی و پژوهشی، سبب شده است که پایان‌نامه‌ها را از دو دیدگاه در رشته‌های مختلف دانشگاهی و پژوهشی مورد توجه قرار دهند: یکی به‌عنوان مدرک مفید پژوهشی (به اعتبار متن تحقیق)؛ و دیگری به مثابه نوعی کتابشناسی تخصصی (به اعتبار فهرست مآخذ پایانی).
استفاده از پایان‌نامه تابع شرایط ویژه‌ای است زیرا، از لحاظ حقوقی، تکثیر و نقل از پایان‌نامه‌های تحصیلی بدون اجازه از صاحبان اثر (دانشجو و استاد راهنما) مجاز نیست. طبق قانون واسپاری، نسخه‌های محدودی به دانشکده محل تحصیل و کتابخانه مربوط ارائه می‌شود و در کتابخانه‌ها نیز سعی شده است از پایان‌نامه‌ها فقط در حد مطالعه در محل و احیاناً معدودی نقل قول با ذکر منبع و یا استفاده از منابع و مراجع معرفی شده و نهایتاً روبرداشت چکیده پایان‌نامه‌ها استفاده شود.